Het overlijden van Nelson Mandela beroerde de hele wereld, zo erg zelfs dat grote staatsleiders naar Zuid-Afrika afzakten om de begrafenis van deze aanvoerder van de strijd tegen Apartheid bij te kunnen wonen. Weinig (voormalige) revolutionairen krijgen zo'n enorme steunbetuiging van 's werelds politieke leiders. Mandela was voor velen een verpersoonlijking van de strijd tegen onrecht. Zowel in progressieve middens als in de dominante media werden wekenlang de levensloop en de erfenis van Mandela breed onder de loep genomen, op een soms haast messianistische wijze. Maar er schuilt een enorme en walgelijke hypocrisie achter deze façade. Niet alleen van politieke leiders die schaamteloos de strijd tegen de apartheid recupereren en zichzelf een moreel rechtvaardig imago aan te nemen maar ook vanwege de (burgerlijke) progressieve milieus die heel sterk aan geschiedenis-vervalsing deden. Want er was weinig, zelfs haast geen aandacht voor de achtergrond en geschiedenis van de (gewapende!)strijd die Mandela voerde, noch werd er een verband gelegd met de houding van het Westen tegenover de (gewapende) strijd van andere volkeren en revolutionairen die dan weer verketterd of verzwegen worden. En er was wel aandacht voor wat er vandaag van Zuid-Afrika is geworden, voor de problemen die mede door het ANC zijn veroorzaakt sinds deze partij van Mandela aan de macht kwam, maar de analyse bleef meestal steken bij zwak of corrupt leiderschap; zelden of nooit werd de reden gezocht in het feit dat deze partij niet fundamenteel durfde breken met de economische orde en het land gewoon mee inschakelde in de wereldwijde neoliberale tendensen. Beloofde economische hervormingen (zoals onder andere een aantal nationaliseringen) kwamen er niet, in de plaats daarvan ontwikkelde zich binnen ANC rangen een 'eigen' elite die bij de bestaande Zuid-Afrikaanse en mondiale economische machtsstructuren aanschurkte.
Vooreerst, de strijd tegen apartheid was uiteraard een rechtvaardige strijd. Een regime gebaseerd op scheiding van ras is een terugkeer naar obscure denkbeelden uit voorbije eeuwen en heeft enkel conflict en maatschappelijke chaos als gevolg. En soms, als andere middelen niet meer baten, kan die strijd enkel nog via de gewapende opstand gevoerd worden. De strijd tegen apartheid in Zuid Afrika was echter geen geïsoleerd geval: ze kaderde sowieso al in een internationale geopolitieke context - waar we in het bestek van dit artikel niet te diep op zullen in gaan. En deze strijd was slechts één van velen die op dat moment (en nu nog steeds) woeden in de wereld. Denken we maar aan de Koerden, of de Tamil, of de strijd van de (inheemse) volkeren in Zuid-Amerika tegen (door de VS gesteunde) militaire regimes. De geopolitieke redenen waarom dan net de strijd van de zwarte bevolking in Zuid-Afrika werd uitgelicht en internationaal aangekaart is veelvoudig, maar een belangrijk ideologisch gegeven was natuurlijk dat de basisreden van deze strijd, opkomen tegen racisme, gemakkelijk verkocht kon worden aan de Westerse publieke opinie, waarbij geen aandacht meer moest geschonken worden aan economische, politieke en sociale omstandigheden. De (terechte) strijd van de zwarte bevolking voor gelijke rechten werd daarmee een handig propaganda-instrument in de Westerse media. Nochtans was die strijd in wezen niet anders dan die van pakweg de Koerden en de PKK in Turkije.
De strijd van Mandela was dus in eerste instantie gewapend, en daarom belandde hij ook in de gevangenis. Met zijn gewapende militie heeft Mandela overigens heel wat doden veroorzaakt, zijn 'bende' zou, mocht ze Baskisch of Koerdisch spreken, vandaag op de Europese lijst van terroristische organisaties staan. In (heel) rechtse kringen wordt Mandela nog steeds een terrorist genoemd (ook in kringen waar pakweg de Brugse Metten dan weer worden gehuldigd als een rechtvaardige volksopstand). Na zijn lange gevangenisstraf koos Mandela wel voor de weg van de vrede, waardoor hij plots een positie aan de tafel bij de grote wereldleiders kon verwerven. Men kan dus argumenteren dat hij 'het licht' had gezien en daarmee zijn 'zonde' van de gewapende strijd vergeven mocht worden. Zou dat vandaag ook gelden voor de leiders van ETA, die toch ook hebben aangekondigd de wapens neer te leggen, en voor Abdullah Öcalan, die de PKK en de Turkse staat opriep om tot vredesgesprekken te komen? Die laatste zit overigens ook in de gevangenis, ideaal dus om van hem een nieuwe Mandela te maken. Al zal dat vermoedelijk niet direct gebeuren... In ieder geval, de episode van de gewapende strijd waar Mandela een aanvoerder van was, die schijnt nu gemakshalve wel vergeten te zijn. Behalve dan in die (heel rechtse) kringen waar hij dan weer ronduit voor terrorist wordt uitgescholden. Er zijn hier twee extreme visies aan het werk: de Mandela-supporters vegen het verleden onder de mat, de Mandela-haters verketteren hem als een Osama ibn Laden.
Mogen we stellen dat de waarheid in het midden ligt? Ja, Mandela voerde een gewapende strijd, en die mag noch vergeten, noch misbruikt worden en dient in het juiste historische kader geplaatst te worden.
Los van de strategische keuzes voor of tegen gewapende strijd, was er natuurlijk ook het politieke doel en werk. Wat ook heel zelden nog vernoemd wordt, was dat Mandela tijdens zijn 'actieve'jaren een overtuigd communist was. Hij behoorde tot de 'extreem-linkse' vleugelvan de strijd tegen apartheid en liet zich graag fotograferen met onder andere Fidel Castro. Die linkse slag woog sterk bij de val van het apartheidsregime toen de partij ANC van Mandela aan de macht kwam mét steun van communisten en vakbond. Maar zodra ANC de regering in handen nam - en sindsdien niet meer heeft losgelaten - verwaterde dit en werd de partij meer en meer een partij naar het model van de Europese sociaal-democratie: een heuse regimepartij die enkel nog in woorden een sociaal imago aanmeet maar in de praktijk vooral een bron van veel corruptie en vriendjespolitiek is. Twintig jaar ANC-regering loste amper iets van de oorspronkelijke verwachtingen in: de reële levensomstandigheden van de zwarte bevolking verbeterden nauwelijks - verslechterden zelfs in veel gevallen. De rol van Mandela was hierin overigens betrekkelijk klein: hij functioneerde vooral nog als uithangsbord van het regime dat zich bleef beroepen op een vage, verre herinnering aan glorieuze rechtvaardige strijd. In de praktijk was en is het ANC-regime niet veel beter dan het regime dat het verving, er ontstond zo een 'zwarte' elite, met als gevolg dat huidig president Jacob Zuma (ANC) zelfs werd uitgefloten op de begrafenis van Mandela. Of dat de politie in 2012 stakende mijnwerkers neerschoot, leden van net die vakbond die het ANC mee aan de macht had gebracht.
Zoals gezegd hebben twee decennia aan ANC-bewind weinig soelaas gebracht voor de Zuid-Afrikaanse bevolking. De zwarte bevolking heeft dan in naam wel gelijke rechten, maar voor de laagste klassen onder hen is de reële economische situatie alleen maar achteruit gegaan. Armoede is gegroeid, Zuid-Afrika kent zo ongeveer de grootste kloof tussen arm en rijk van de wereld. Maar ondanks het einde van de formele apartheid is het etnische conflict nog lang niet voorbij. Een conflict in twee richtingen. Bij bepaalde stromingen onder de zwarte bevolking heerst nog steeds een revanchisme tegenover de blanke bevolking, ondanks de verzoeningspolitiek die Mandela voor stond. De beruchte Plaasmoorden waarbij blanke boeren worden vermoord zijn het voorwerp van debat over de vraag of er sprake van een (beginnende) genocide is, met reeds enkele duizenden slachtoffers, tegen de blanke bevolking. Human Rights Watch waarschuwde er alleszins voor. Tot op heden is er geen organisatie die openlijk de uitroeiing van de blanke bevolking proclameert; voor de overheid is er niet echt duidelijk sprake van etnisch-gerelateerde misdaden en gaat het wellicht eerder over 'gewone' roofmoorden op rijkere (blanke) boerenfamilies. Maar hoe dan ook, etnische spanningen zijn er nog steeds en zullen er ook blijven zolang het corrupte ANC-regime het huidige sociaal-economishe en politieke beleid blijft voeren. Vast staat dat vroeg of laat de bom van een etnisch conflict weer kan ontploffen en dan zal het niet meer eenzijdig aan 'de blanke racisten' te wijten zijn, maar aan het falen van de ANC-regering om werkelijk iets op te lossen in het land.
